Atmosferin katmanları hakkındaki bu yazımızda dünyaya farklı açıdan bakmanızı sağlıyacağız. Yeryüzü ve gezegenimiz olan Dünya, yaşama şeklimizi ortaya koyabilmemiz için birçok etkeni bir araya getirmektedir. Atmosfer ve katmanlar da bu etkenlerin birer örneğidir. Nefes alabilmemiz için bize oksijen sağlayan atmosferin katmanlarına bir göz atalım.
Atmosferin Katmanları Nedir?
Dünya’nın atmosferi 6 farklı katmandan oluşmaktadır. Bu katmanlar Troposfer, Stratosfer, Mezosfer, Termosfer, İyonosfer, Ekzosfer’dir. Her bir katman kendi içerisinde farklı niteliklere sahiptir. Katmanları atmosferin bütününü oluşturmaktadır. Belirli km mesafeleri bulunmaktadır. Dünyayı koruma altına alan katmanların birbirinden değişik özellikleri bulunmaktadır.
Atmosferin Katmanlarının Özellikleri
- Troposfer Katmanının Özellikleri: Atmosferin en alt tabakası Troposferdir. Dünya yüzeyine en yakın olan katmandır. Tropos kelimesi değişim anlamına gelir. Bu yüzden katman ismini değişim anlamına gelen bu kelimeden almıştır. Bunun sebebi ise katmanda sürekli değişen ve gazları birbirine karıştıran hava koşullarıdır. Troposfer, kalınlığı kuzey ve güney kutbunda en ince olan katmandır. Dünyada ise konuma bağlı olaraktan 8 ile 14 km arası bir kalınlığa sahiptir. Atmosferde bulunan gaz oranının %75’i bu katmanda bulunmaktadır. Yerden yükseldikçe her 100 metrede bir sıcaklık yaklaşık olarak 0,5 santigrat derece civarında azalmaktadır.
Nefes aldığımız hava ve gökyüzünde bulunan bulutlar bu katmanda yer almaktadır. En alt katman olduğundan hava yoğundur. Su buharının tamamı bu katmanda olduğundan iklim olayları bu katmanda görülmektedir. Dikey ve yatay şekilde hava akımları meydana gelmektedir.
- Stratosfer Katmanının Özellikleri: Bu katman troposferin üzerinde mezosferin alt kısmında bulunur. Troposferden başlayarak 50 km yüksekliğinde uzanır. Atmosferin katmanları arasında buluna bu katmanda rüzgarlar görülür. Su buharı yoktur bu yüzden dikey hava hareketleri bulunmaz. Rüzgarlar ile yalnızca yatay hava hareketleri bulunur. Bu durum da diğer katmanlar ile stratosfer arasında taşınım ortaya çıkmamasına neden olur. Bu da tehlikeli bir durumdur. Bu katmanda sıcaklık değişiklikleri olmamaktadır. Katmanın sıcaklığı yaklaşık -45 santigrat derecedir. Bu katmanda yer çekimi azdır. Cisimler kendi ağırlıklarında değildir.
Stratosfer güneşten gelmekte olan zararlı ışınların yüzeye ulaşmasını engellemektedir. Bu da bizlere en önemli ozon tabakasının bulunduğu yer olduğu bilgisini vermektedir.
- Mezosfer Katmanının Özellikleri: Mezosfer, termosfer ve stratosfer arasında yer alan bir katmandır. İsmini aldığı mezo kelimesi orta anlamına gelmektedir. Tüm gazların birbiri ile karıştığı bu atmosfer katmanı en yüksek katman özelliğini taşımaktadır. Kalınlığı 35 km’dir. Bu katmanda hava incedir ve nefes alınmaz bir haldedir. Termosferde olduğundan gaz fazladır. Atmosfere giren meteorlar Ekzosfer ile Termosfer katmanında geçip gitmiş bulunsa da Mezosfere çarptıklarında sürtünme etkisi ile bu katmanda yanmaktadır. Mezosfer atmosferin en soğuk olduğu katmandır.
- Termosfer Katmanının Özellikleri: Bu katman atmosferin katları içinden Egzosfer ile Mezosfer arasında yer almaktadır. Termo kelimesi ısı anlamına gelmektedir. Bu katmandaki sıcaklık çok fazladır ve 2000 dereceye kadar ulaşmaktadır. Fakat katmanda ısıyı iletecek kadar yeterli gaz molekülü bulunmamaktadır. Bu durum ses dalgalarını da ilgilendirmektedir. Katmanda ses dalgalarının geçmesi için de yeterli miktarda gaz molekülü bulunmamaktadır. Dünya atmosferi içerisinde yer alan bu katmanın kalınlığı 513 km’dir. Atmosferin içinde bulunan katmanlardan Egzosfer haricinde hepsinden daha fazla kalındır.
Uluslararası Uzay İstasyonuna ev sahipliği yapan katman Termosferdir. Bu katmanda güneş ışınları da yoğun bir şekilde hissedilmektedir. Gazların iyon halinde bulunduğu bu katmanda elektron alışverişi de yoğun olmaktadır. Hatta bu sebepten radyo dalgaları çok iyi iletilebilmektedir.
- İyonosfer Katmanının Özellikleri: İyonosfer atmosferin mezosfer, termosfer ve egzosfer katmanlarının arasında bulunmaktadır. Atmosfere 60 km ile 2000 km arasında bir mesafede kalmaktadır. Atmosferin değişik yapılı bir katmanıdır ve aynı zamanda aktif bir parçasıdır. Güneşten aldığı enerji ile boyutu üzerinde değişiklikler olabilmektedir. İyon ismini elektrik yükü olan iyonlardan almaktadır. İyonosferde bulunan parçalar, Dünya’nın çevresindeki bulunan parçacıkların manyetik alanı hissettiği manyetosfer ile bütünleşmektedir.
İyonosferde bulunan parçacıklar Dünya ve Güneş’in manyetik alanlarından etkilenmektedirler. İyonosfer auroranın gerçekleştiği katmandır. Yani parlak ışık şeritleri Dünya’nın kutup bölgelerine yakın yerlerde İyonosfer sayesinde görülür. Güneş ile gelen yüksek oranda enerji de, atmosferin bu katmanda atomlar ile etkileşim halinde olmasından kaynaklanmaktadır.
- Ekzosfer Katmanının Özellikleri: Ekzosfer atmosferin en dış tabakasıdır. Bu durumu en üst ve en dış katman olarak da nitelendirebiliriz. İsmini dış anlamına gelen ekzo kelimesinden almıştır. Katmanın diğer ismi ise Jeokronyum’dur. Termosferin üstünde yer almaktadır. Yüksekliğinin 10.000 km kalınlığındadır. Genişliği neredeyse dünya kadardır. Atmosferin geri kalan kısmını uzaydan ayıran bu katmandır. Ekzosferde yayılmış halde hidrojen ve helyum gazları bulunmaktadır. Yeryüzü gözlemi için uydular bu katmanda yer almaktadır. Katmanda yer çekim gücü çok azdır.
Coğrafya İçin Atmosfer Nedir?
Atmosferi oluşturan katmanları öğrenip de atmosferin ne olduğuna detaylı bir şekilde inceleme getirmeden coğrafya bilgimizi geliştiremeyiz. Bu sebeple konu olarak atmosferin ne olduğuna ve özelliklerine de değinmeliyiz.
Atmosfer, Dünyayı yer çekiminin etkisi ile saran gaz ve buhar tabakasıdır. Dünya atmosferinin alt sınırı kara ve deniz yüzeyleri ile birleşirken, üst sınırı da yerçekimi gücünü belirleyici etkileri içerir. Bilindiği üzere yer çekimi ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe arttığı için atmosferin şekli de Dünyanın şekli gibi küreseldir. Atmosferi oluşturan gazlar atmosferin bileşiminde önemli rol oynamaktadır. Bu gazlar üç gruba ayrılmaktadır.
- Oksijen, azot ve diğer asal gazlar bu grubun başlıcalarıdır. Bu gazlar, havada sürekli bulunan ve miktarı değişmeyen gazlardır.
- Karbondioksit, su buharı, ozon. Bu gazlar da havada sürekli bulunup miktarı azalıp çoğalan gazlardır.
- Kirleticiler ise havada her zaman bulunmayan gazlardır.
Atmosfer Basıncını İfade Eden Birimler Nelerdir?
Atmosferde bulunan gazların ağırlığı ile yeryüzüne yaptığı basınç atmosfer basıncıdır. Bu basınç barometre ile ölçülmektedir. Hava durumu ve iklim bu basınç ile anlaşılabilmektedir. Atmosfer basıncı amaç ve ülkelere göre farklı birimlerde kullanılabilmektedir. Bu birimler; Milimetreciva, inçciva, inçkareye etki eden, santimetrekareye etki eden dyne, milibar, standart atmosfer, paskal şeklindedir.
Atmosfer Nasıl Bir Yapıya Sahiptir?
Atmosfer;
- Renksiz
- Kokusuz
- Tatsız
- Çok hızlı hareket eden
- Akışkan
- Elastik
- Sıkıştırılabilir
- Sonsuz genleşmeye sahip
- Isı geçirgenliği zayıf
- Belli hızda titreşimler ileten yapılara sahiptir.
Atmosferin Görevleri Nelerdir?
Hem yapısal hem işlevsel olarak birçok görevi bulunan atmosferin madde halinde görevlerini şu şekilde sıralayabiliriz;
- Atmosfer içerisinde belirli oranlarda bulunan gazlarla canlıların yaşamasını sağlar.
- Dünyamızın aşırı sıcak veya aşırı soğuk olmamasını önler.
- Güneş’in zararlı ışınlarından korur.
- Güneş ışınlarının belirli bir şekilde dağılımını sağlar. Bu sayede Güneş ışınlarını direkt almayan yerler dahi aydınlık olur.
- Ses, ışık ve sıcaklığı iletir.
- Hava akımları sayesinde yeryüzünde sıcaklık dağılımına etki eder.
- Gök taşlarını parçalayarak yeryüzüne düşmesini önler.
- İklim olayları atmosfer sayesinde meydana gelir.
- Dünya’nın dış kısmında sürtünmeden kaynaklı oluşan yanmaları önler.
- Dünya ile beraber döndüğü için Dünya’nın dönüşünü hissettirmez.
Atmosferin Özellikleri
Dünya için önemli bir yapı olan atmosfer, canlıların yaşamını devam ettirebilmesi açısından da büyük bir önem taşımaktadır. Özellikleri sayesinde işlevleri ön plana çıkan atmosfer, Dünya’nın en önemli koruma kaynağıdır. Peki hangi özelliklere sahiptir?
Atmosferi yaklaşık olarak %21 oksijen, %78 azot ve az bir miktarda da argon gazı ile su oluşturmaktadır. Bu gazlar ile birlikte farklı çeşitlilikte gazlar da bulunmaktadır. (Atmosferi oluşturan gazlar kısmından konu hakkında detaylı bilgiye ulaşabilirsiniz.
Atmosfer kalınlığı kutuplarda az, ekvatorda fazladır. Atmosfer Dünya’nın kütle yer çekimi ile çevresini sarmaktadır. Konuyu detaylı şekilde incelediğimiz üzere farklı katmanları bulunmaktadır.
Atmosfer ve Katmanları Hakkında Kısa Soru Cevap
Atmosferin en kalın katmanı ve yer çekiminin en az olduğu katman nedir?
Troposfer.
Troposferde yükseldikçe sıcaklığın her 100 metrede 0,5 santigrat azalmasının nedeni nedir?
Yükseklere çıktıkça nem ve su buharının azalıyor olmasıdır.
Atmosferdeki oranı en yüksek olan gaz hangisidir?
Azot (Nitrojen)
Göktaşlarının atmosferde yanması ve parçalanması hangi katmanda gerçekleşmektedir?
Mezosfer.
Güneşten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engelleyen katman hangisidir?
Stratosfer
İklim olaylarının sadece troposfer katmanında yaşanmasının temel nedeni nedir?
Su buharının sadece bu katmanda bulunmasıdır.
Atmosfer katmanlarının yeryüzüne en yakın olandan en uzağına doğru sıralanışı nasıldır?
Troposfer, Stratosfer, Mezosfer, Termosfer, Ekzosfer.